Inleiding

Bij stress denken we direct aan overspannenheid, het maken van examens of zware werkdruk. Fysiologisch verstaat men echter onder stress het geheel aan veranderingen dat in het lichaam optreedt ten gevolge van een probleem of onverwachte situatie waaraan men wordt blootgesteld (Burgerhout, 2001). De reactie van stress verloopt in 3 fases: de alarmfase, de afweerfase en de uitputtingsfase.

In de alarmfase komt het lichaam in een verhoogde staat van waakzaamheid door het waarnemen van een onverwachte of bedreigende prikkel. Hiervoor wordt vaak de term “vecht- of vluchtreactie” gebruikt. Tijdens deze reactie wordt de sympathicus geactiveerd die er voor zorgt dat de bijnier, adrenaline en cortisol afgeeft. Adrenaline zorgt voor een vergrote alertheid, wat gepaard gaat met een verhoogde hartslag. Cortisol, ook wel het stresshormoon genoemd, zorgt o.a. voor een verhoogde glucoseconcentratie in het bloed door spierweefsel af te breken. Hierdoor is er meer energie paraat voor mogelijk gevaar.

Wanneer in de alarmfase het gevaar niet kan worden afgewend, komt het lichaam in de afweerfase. De concentraties cortisol en adrenaline in het bloed blijven verhoogd. Ook de afbraak van spierweefsel blijft doorgaan. Daarnaast is ook het metabolisme verhoogd en het immuunsysteem onderdrukt. De afweerfase kan vaak vele weken onderhouden worden, maar uiteindelijk kan het uitputten. Dan komt het lichaam in de uitputtingsfase met als gevolg dat de lichamelijke conditie verslechtert.

Een veel voorkomend probleem met studies naar het effect van massage op stress, is dat stress niet exact te meten is. (Bost, Wallis, 2005). Wel zijn de fysiologische reacties op stress (zoals hartslag, bloeddruk en cortisolgehalte) indicatoren voor de mate van stress (Clow, 2001). Omdat als gevolg van stress en angst dezelfde fysiologische symptomen optreden, wordt (de mate van) stress ook vaak gemeten met vragenlijsten over angst.

In dit artikel beschrijven we aan de hand van twee literatuurstudies het effect van massage op het verminderen van stress.

Massage en stress

Harris & Richards (2009) beschreven in een literatuurstudie het effect van massage op het ontspannen van het lichaam. In deze literatuurstudie werden er 21 studies geïncludeerd die het effect van massage van de rug onderzochten. De meeste studies die in deze review zijn opgenomen, gebruikten een protocol waarin er 3 of 10 minuten gemasseerd werd. Massage van de lage rug liet voor zowel de 3 als de 10 minuten massage een verbetering zien op fysiologische (hartslag) en psychologische variabelen (angst en agressie).

Harris & Richards geven aan dat ondanks de positieve resultaten, de conclusie toch met voorzichtigheid moet worden getrokken.

In een literatuurstudie van Moyer et al (2011), werd het effect van massage op het cortisol gehalte onderzocht met een literatuurstudie. Er werden 18 studies opgenomen in deze review. Uit dit onderzoek komt naar voren dat het effect van massage op het verminderen van het cortisol gehalte zeer klein is. Massage heeft echter wel een positieve effect op het verminderen van angst, depressie en pijn. Dit wordt waarschijnlijk veroorzaakt door een ander mechanisme dan het verminderen van cortisol door massage. Wat dit mechanisme precies is, is nog onduidelijk.

Conclusie

Massage lijkt een positief effect te hebben op het reduceren van stress. Cortisol, ook wel het stresshormoon genoemd, lijkt niet of in geringe mate te verminderen na een massage. De positieve effecten van massage worden waarschijnlijk veroorzaakt door een andere mechanisme dan door cortisolverlaging in het lichaam.

Ondanks de positieve effecten van massage op stress, is er echter een kritische noot, omdat de meeste onderzoeken van lage methodologische kwaliteit zijn:

  • er is een kleine steekproef gebruikt
  • de patiënten zijn niet gerandomiseerd toegewezen aan de groepen
  • er was geen controlegroep
  • er was geen sprake van een geblindeerd onderzoek.

Hierdoor is het niet mogelijk om goede uitspraken te doen. Daarbij zijn er in de meeste onderzoeken verschillen in de duur van de massage, de duur van het onderzoek en het type massage, waardoor het moeilijk is om de onderzoeken met elkaar te vergelijken. We bevelen daarom aan om in de toekomst onderzoeken te doen met een grotere steekproef en met een gestandaardiseerd behandelprotocol.

Literatuur

Bost, N., & Wallis, M. (2006). The effectiveness of a 15 minute weekly massage in reducing physical and psychological stress in nurses. Aust J Adv Nurs, 23(4). 28-33. doi:10.1016/j.jevs.2009.07.017

Burgerhout W.G., Mook G.A., Morree de J.J., Zijlstra W.G.: Fysiologie Leerboek voor paramedische opleidingen. Uitgeverij Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2001

Clow, A. 2001. The physiology of stress. In Jones F. and Bright J. (eds.), Stress: myth, theory and research (pp. 47-61). London: Pearson Education Limited.

Harris, M., & Richards, K.C. (2010). The physiological and psychological effects of slow-stroke back massage and hand massage on relaxation in older people. Journal of clinical nursing, 19(7-8):917-26. doi: 10.1111/j.1365-2702.2009.03165.x

Moraska, A., Pollini, RA., Boulanger, K., Brooks, M.Z., &Teitlebaum. L. (2010) Physiological Adjustments to stress Measures following massage therapy: A review of the literature. Advance Access Publication, 7(4)409–418 doi:10.1093/ecam/nen02

Moyer, C.A., Seefeldt, L., Mann, E.S., &Jackley, L.M. (2011). Does massage therapy reduce cortisol? A comprehensivequantitative review. J BodywMov Ther, 15(1),3-14. doi 10.1016/j.jbmt.2010.06.001